Innowacje w edukacji – wykorzystanie technik kreatywnego myślenia w nauczaniu ekologii i ochrony środowiska

11 lutego 2020

Innovation in education – the use of creative thinking techniques in the teaching of ecology and environmental protection

 Autor: Małgorzata Małecka – Tomala

Artykuł prezentuje przykłady zastosowania wybranych technik kreatywnego myślenia w nauczaniu ekologii i ochrony środowiska na wszystkich poziomach edukacji szkolnej.

Celem każdego nauczyciela powinno być rozwijanie pomysłowości uczniów poprzez wspieranie powyższych czterech obszarów. Kluczowe jest, aby nauczyciel wraz z uczniami przed przystąpieniem do rozwiązywania problemu naukowego czy generowania nowych pomysłów, dobrze zdefiniował problem lub zadanie, które chcą wspólnie rozwiązać.                                           

Współczesna edukacja szkolna kładzie coraz większy nacisk na zwiększanie efektywności dydaktycznej wykorzystywanych zadań i ćwiczeń. Nauczyciele starają się działać tak, aby stymulować i podnosić na wyższy poziom czynniki twórczej pomysłowości oraz możliwości generowania twórczych idei przez uczniów. Duży wpływ na techniki nauczania ma rozwój neurodydaktyki czyli nauki o działaniu mózgu człowieka i jego zdolnościach do uczenia się. Gwałtowne przyśpieszenie degradacji środowiska, jakie nastąpiło w naszym stuleciu i związane z nią alarmujące doniesienia ekspertów sprawiły, że problematyka ekologiczna znalazła się w centrum uwagi nauczycieli i naukowców. Konieczność rozwiązywania przez uczniów problemów związanych z zagrożeniami środowiskowymi i ekologią, zdaniem autorki niniejszego artykułu, stanowi doskonały punkt wyjścia do zastosowania w edukacji szkolnej innowacyjnych technik kreatywnego myślenia zaprezentowanych w niniejszym artykule.                               

Artykuł pochodzi z publikacji: Edukacja ekologiczna we współczesnej szkole / redakcja naukowa Zdzisława Dacko- Pikiewicz, Małgorzata Małecka-Tomala ; Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej. – Dąbrowa Górnicza : Wyższa Szkoła Biznesu, 2017, ss.161.

Streszczenie

Artykuł prezentuje przykłady zastosowania wybranych technik kreatywnego myślenia w nauczaniu ekologii i ochrony środowiska na wszystkich poziomach edukacji szkolnej.

Słowa kluczowe: edukacja, innowacje w edukacji, techniki kreatywnego myślenia, mapy myśli, ekologia.

Summary
The article presents examples of the use of selected creative thinking techniques in teaching ecology and the environment at all levels of school education.                                                

Key words: education, innovation in education, creative thinking techniques, thought maps, ecology.

Wprowadzenie

Współczesna edukacja szkolna kładzie coraz większy nacisk na zwiększanie efektywności dydaktycznej wykorzystywanych zadań i ćwiczeń. Nauczyciele starają się działać tak, aby stymulować i podnosić na wyższy poziom czynniki twórczej pomysłowości oraz możliwości generowania twórczych idei przez uczniów. Duży wpływ na techniki nauczania ma rozwój neurodydaktyki czyli nauki o działaniu mózgu człowieka i jego zdolnościach do uczenia się. Gwałtowne przyśpieszenie degradacji środowiska, jakie nastąpiło w naszym stuleciu i związane z nią alarmujące doniesienia ekspertów sprawiły, że problematyka ekologiczna znalazła się w centrum uwagi nauczycieli i naukowców. Konieczność rozwiązywania przez uczniów problemów związanych z zagrożeniami środowiskowymi i ekologią, zdaniem autorki niniejszego artykułu, stanowi doskonały punkt wyjścia do zastosowania w edukacji szkolnej innowacyjnych technik kreatywnego myślenia zaprezentowanych w niniejszym artykule.

  1. Edukacja ekologiczna a myślenie kreatywne i twórcza pomysłowość uczniów

 Edukacja ekologiczna stanowi obecnie podstawę dla zwiększenia zainteresowania problemami ochrony przyrody i ochrony środowiska wśród dzieci, młodzieży oraz dorosłych. W drodze edukacji możliwe jest dokonanie zmian w ludzkiej świadomości i zwiększenie troski o środowisko, w którym żyjemy. Pojęcie edukacja opisywana jest jako ogół wpływów na jednostki i grupy ludzkie, sprzyjających rozwojowi osobowości, obejmujących swym zasięgiem szereg procesów, metod i form działania, mających na celu zmianę zachowań ludzi w stosunku do innych i środowiska, zgodnie z akceptowanymi wzorami i ideałami[1]. Zdaniem naukowców edukacja ekologiczna powinna dostarczać rzetelnej wiedzy o środowisku, przemawiać do naszej wyobraźni, rozbudzać w nas z jednej strony sumienie ekologiczne, z drugiej zaś wrażliwość na piękno i bogactwo natury, a także kształtować umiejętność i chęć działania na rzecz środowiska. Wyróżnia się w niej trzy zasadnicze elementy:

  • edukacja w środowisku: środowisko jest wykorzystywane jako źródło wiedzy oraz rozwoju wszechstronnych umiejętności ucznia,
  • edukacja o środowisku: nauka o lokalnym i globalnym środowisku, która ma na celu ułatwienie zrozumienia zasad współistnienia systemu przyrodniczego i świata człowieka,
  • edukacja na rzecz środowiska: ukształtowanie pełnego troski podejścia do środowiska oraz wpojenie takich wartości, by każdy mógł poczuć się odpowiedzialnym za postępowanie wobec świata przyrody.         

Prowadząc edukację ekologiczną należy głównie pamiętać, że nie może ona obejmować tylko kształcenia, czyli przekazywania wiedzy, ale również wychowanie, czyli kształtowanie postawy proekologicznej.[2] Wskazuje się, iż cele edukacji ekologicznej mogą być osiągnięte tylko przez jednoczesne kształcenie i wychowanie ekologiczne.[3]                                                 Wybrani badacze identyfikują zasady edukacji ekologicznej, które tworzą swoisty rodzaj fundamentu, na którego bazie można planować różnorodne działania edukacyjne skierowane do określonego odbiorcy. Proponowane zasady mają charakter całościowy i holistyczny, wpisując się w paradygmat edukacji ekologicznej.

Dziesięć zasad edukacji ekologicznej wg R. Kulika (2004):

  1. zajęcia prowadź w środowisku naturalnym,
  2. angażuj wszystkie zmysły w kontakcie ze światem przyrody,
  3. dostrzegaj i ucz zależności w przyrodzie,
  4. podważaj antropocentryzm i zmieniaj przekonania,
  5. traktuj przyrodę jako najlepszego nauczyciela,
  6. rozwijaj identyfikację z innymi istotami – poszerzaj „ja”,
  7. odwołuj się do uczuć,
  8. zachęcaj do zadawania głębokich pytań,
  9. bądź wiarygodny i pełen entuzjazmu,
  10. zajęcia kończ postanowieniami[4].

      Autorka w szczególności chciała podkreślić znaczenie powiązania aspektu poznawczego edukacji ekologicznej z aspektem emocjonalnym. Badania psychologiczne wskazują, że postawy ukształtowane w oparciu o emocje są zwykle bardziej trwałe i silniej determinują zachowanie człowieka[5]. Mądra edukacja ekologiczna nie może więc ograniczać się do przekazywania wiadomości niezbędnych do zrozumienia, jak funkcjonuje świat przyrody. Powinna pomóc w znalezieniu miejsca w świecie pojmowanym jako harmonijna całość ludzi z przyrodą. Powinna także służyć wykształceniu aktywności i odpowiedzialności za los Ziemi.                                                                                                                                           Już w 1989 r. raport Komitetu Ekspertów Edukacja narodowym priorytetem wskazywała jako jedno z głównych zadań nauczyciela pobudzanie aktywności, sił twórczych i zdolności innowacyjnych dzieci i młodzieży oraz posługiwanie się nowoczesną technologią kształcenia[6]. Badania nauczycieli przeprowadzone w latach 2003-2004, mające na celu zbadanie skuteczności edukacji środowiskowej w nauczaniu wczesnoszkolnym, które wykazały, że najwięcej badanych osób – 54,7%, było zdania, że edukacja środowiskowa przyczynia się do kształtowania u uczniów właściwych postaw i nawyków wyrażających się szacunkiem i odpowiedzialnością wobec przyrody, a 50% badanych nauczycieli zdefiniowało ją jako kształcenie u uczniów refleksyjnego myślenia, kreatywnego rozwiązywania problemów pomiędzy człowiekiem i środowiskiem.[7] Ponadto z przeprowadzonych badań wynika, że edukacja środowiskowa w nauczaniu zintegrowanym odbywa się głównie metodami słownymi.[8] W znacznie mniejszym stopniu stosowane były doświadczenia i to najczęściej jako pokazy. Stosowano również metody pracy tekstem źródłowym oraz burzę mózgów. Nieliczni nauczyciele pracują z wykorzystaniem metody projektu.[9] Nauczyciel realizując program nauczania przyrody ma świadomość, że u dziecka w wieku szkolnym przeważa myślenie konkretno – obrazowe, które musi być wsparte zdobywaniem wiedzy i umiejętności drogą doświadczeń.[10] Jednakże, poza bezpośrednim doświadczaniem, również rozwijanie, u dzieci i młodzieży, zdolności do kreatywnego myślenia i tworzenia innowacyjnych pomysłów, będzie kluczowym zadaniem dydaktyków w najbliższych latach. Rozwijanie tych kompetencji u uczniów ma w zakresie edukacji ekologicznej ogromne znaczenie.              

Praktyka pokazuje, że niewiele treści innowacyjnych można wdrożyć do praktyki edukacyjnej. Przyczyną takiego stanu jest m.in. fakt, że metody i formy kształcenia, jakie są znane w dydaktyce i jakie nauczyciele wdrażają od kilku dekad, a także edukacja szkolna podtrzymują przestarzałe, konwencjonalne myślenie. Innowacje w pedagogice możemy podzielić na dwie grupy – innowacje pierwotne, w tym nowe treści nauczania, nowe metody i formy nauczania oraz wykorzystanie mediów, materiałów dydaktycznych i informatycznych, a także innowacje aplikacyjne związane bezpośrednio z pracą nauczyciela. [11]                            

Zdaniem E. Petláka w działalności szkoły innowacje mogą być stosowane m.in. w zakresie lekcji innowacyjnych, w których wykorzystuje się aktywizujące metody dydaktyczne; pracy ucznia w procesie uczenia się[12]; poszukiwanie odpowiednich stylów uczenia się uczniów; stosowanie zasad indywidualnego podejścia do uczniów[13]; wdrożenie metod wielostronnego nauczania i uczenia się uczniów.[14]                                                                                                         

W niniejszym artykule prezentowane są dwie techniki kreatywnego myślenia, które mogą zostać zastosowane w procesie edukacji ekologicznej. Można je uznać za metody innowacyjne, zgodnie z klasyfikacją E. Petláka, którego zdaniem metoda innowacyjna musi spełniać poniższe kryteria. Metoda innowacyjna ma być m.in.:

  • formacyjnie skuteczna – tj. rozwijać procesy poznawcze ucznia,
  • informacyjnie nośna – tj. zapewniać uczniowi pełnowartościowe informacje z danego przedmiotu, a jednocześnie zapewniać szersze spojrzenie, aby jednocześnie przyczyniała się do rozwoju umiejętności uczniów,
  • naturalna w swoim przebiegu i wynikach tak, aby uczeń zrozumiał treść, wiedział w jaki sposób zastosować go w procesie dalszego uczenia się, wiedział jak samodzielnie uczyć się z wykorzystaniem metody,
  • aktywizująca – aktywnie angażująca ucznia w proces nauczania, i tym samym uczenia się.[15]

      Istnieją cztery najważniejsze składniki pomysłowości, których rozwój jest niezbędny do zastosowania technik kreatywnego myślenia. Jest to przede wszystkim płynność myślenia czyli zdolność do twórczego poszukiwania i generowania dużej liczby różnorodnych pomysłów. Ponadto istotnym składnikiem jest giętkość myślenia czyli umiejętność dostrzegania problemów z różnych perspektyw i punktów widzenia, a także elastycznego zmieniania kierunków poszukiwań i wychodzenia poza utarte schematy. Trzecim elementem jest oryginalność myślenia czyli dążenie do rozwiązań i idei rzadkich, unikatowych, niekonwencjonalnych, ale sensownych, niegodzących w wartości innych ludzi. Ostatnim składnikiem pomysłowości jest elaboracja – dopracowywanie, polegające na dodawaniu do zgłoszonych pomysłów nowych elementów oraz dowartościowywanie ich i rozwijanie. Jest to także przedstawianie pomysłów w sposób staranny, klarowny, przemyślany sposób, dbając o formę prezentacji.[16] Celem każdego nauczyciela powinno być rozwijanie pomysłowości uczniów poprzez wspieranie powyższych czterech obszarów. Kluczowe jest, aby nauczyciel wraz z uczniami przed przystąpieniem do rozwiązywania problemu naukowego czy generowania nowych pomysłów, dobrze zdefiniował problem lub zadanie, które chcą wspólnie rozwiązać.                                                                               

Skuteczność technik kreatywnego myślenia wynika z budowy i działania ludzkiego mózgu. Mózg każdej istoty ludzkiej składa się z około biliona komórek nerwowych. Każdy neuron zdolny jest wytworzyć równocześnie ponad 10 000 połączeń nerwowych z innymi komórkami. Żadnemu człowiekowi nie udało się do tej pory w pełni wykorzystać potencjału intelektualnego umysłu, ale potencjał ten jest nieograniczony. Tysiące powstających w mgnieniu oka ścieżek i połączeń nerwowych tworzy wiecznie zmieniający i rozbudowujący się krajobraz mózgu. Są to swoiste mapy umysłu, których naturę doskonale oddaje koncepcja myślenia wielokierunkowego.  W drugiej połowie lat 60. XX wieku noblista Profesor Roger Sperry, ogłosił wyniki badań nad korą mózgową człowieka. Badania dowiodły, że każdej półkuli ludzkiego mózgu przyporządkowane są inne czynności umysłowe[17], co obrazuje tabela 1. poniżej.

Tabela 1. Funkcje półkul mózgowych, będące podstawą procesu myślenia i postrzegania

Lewa półkula

Prawa półkula

słowa

Rytm

logika

świadomość przestrzeni

liczby

obraz całości

hierarchia

Wyobraźnia

linearność

Marzenia

analiza

postrzeganie kolorów

zbiory

postrzeganie rozmiarów

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: T. Buzan, 2008, Mapy twoich myśli. Mindmapping czyli notowanie interaktywne, s.32.

               Zdaniem T. Buzana istnieje tendencja do dzielenia ludzi na „lewomózgowców”, czyli tych, którzy opierają się głównie na umiejętnościach lewej połowy, oraz „prawomózgowców” opierających się na półkuli prawej.[18] Jednakże bez względu na to, która z półkul jest dominująca, każdy człowiek posługuje się następującymi zdolnościami umysłowymi:

  • język, w tym słowa i symbole;
  • logika, w tym hierarchia, zbiory, linearność, analiza, czas i związki logiczne;
  • liczby;
  • rytm;
  • kolor;
  • wyobraźnia, w tym marzenia i wizualizacja;
  • świadomość przestrzeni, w tym rozmiary i obraz całości.

Myślenie wielokierunkowe, a w szczególności mapy myśli, która to technika jest przedmiotem głębszej analizy w niniejszym artykule, uwzględniają wszystkie powyższe elementy.

  1. Zastosowanie technik kreatywnego myślenia w edukacji ekologicznej

Technika Map Myśli

              Mapy myśli są formalnym odzwierciedleniem myślenia wielokierunkowego, a zarazem kluczem do jego doskonalenia. Mindmapping jest jedną z najbardziej znanych i efektywnych technik kreatywnego myślenia, stworzoną w 1970 r. przez Amerykanów – Tony’ego i Barry’ego Buzanów. Podczas nauki najłatwiej zapadają w pamięć informacje przyswojone na początku i końcu czasu nauki; pojęcia wywołujące skojarzenia i powtarzające się; wszelkie elementy nie pasujące do pozostałych, wyjątkowe lub niezwykłe; zjawiska, które szczególnie pobudzają, któryś ze zmysłów oraz informacje, które wzbudzają nasze zainteresowanie. To właśnie powyższe odkrycia naukowców, w zakresie funkcjonowania mózgu, dały początek koncepcji mindmappingu.[19]                                                                                                                                             Mapy myśli mają zdecydowaną przewagę nad tradycyjnymi technikami zarządzania informacją i uczenia się, gdyż wychodzą poza standardowe, linearne notowanie. Mapa myśli jest notatką o charakterze literalnym, kreatywnym i wielokierunkowym. Różnice pomiędzy notatką linearną a mapą myśli ilustruje tabela 2. poniżej.

Tabela 2. Porównanie notatki linearnej i mapy myśli.

NOTATKA LINEARNA

MAPA MYŚLI

Selektywna

Generatywna

Proces notowania jest odtwórczy

Proces notowania jest twórczy

Zmusza do wyłożenia najlepszych pomysłów i zmarnowania kreatywności

Pomaga myśleć bez ograniczeń nad połączeniami między nowymi pomysłami

Jest nieatrakcyjna dla mózgu przez co trudna do zapamiętania

Pobudza mózg do myślenia i zapamiętywania

Jest schematyczna i tłumi proces myślenia

Jest twórcza i pobudza proces myślenia

Trudna w uzupełnianiu o nowo zdobytą wiedzę

Łatwa w kompletowaniu nowo pozyskanej wiedzy

Ograniczona lista

Nieograniczone możliwości

Czasochłonna

Szybka w przygotowaniu

Jednokolorowa i trudna do zapamiętania

Wielokolorowa – stosuje obrazy i łatwe do zapamiętania słowa klucze

Jest zbyt długa

Ma optymalną ilość informacji

Uniemożliwia tworzenie i wykorzystanie skojarzeń

Opiera się na niekończącej się sieci skojarzeń

90 % czasu poświęconego jej przygotowaniu to zbędne czynności

Wielokrotnie przyspiesza proces uczenia się

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Buzan T., Griffiths C. (2016). Mapy myśli dla biznesu, s.6; Buzan T., (2008) Mapy twoich myśli. Mindmapping czyli notowanie interaktywne, s.45-47.

               Tony Buzan – twórca techniki map myśli, twierdzi, że kluczem do ich efektywności jest ich dynamiczny kształt, a wychodzące z centrum mapy wykrzywione linie, symbole, hasła, kolory i obrazy składają się na naturalną i organiczną strukturę. Mapy myśli odtwarzają struktury komunikacyjne występujące w przyrodzie i otaczają człowieka. Mapy myśli mogą przyjąć formę gałęzi drzewa, pajęczej sieci, żyłek liścia lub rozgałęzień błyskawicy (ryc. 1). Mapy myśli odzwierciedlają niezliczone synapsy i połączenia komórek mózgowych, ukazując w jaki sposób sami funkcjonujemy.[20]

Ryc.1. Przykłady występowania map myśli w przyrodzie

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Henryk Kościelny/www.henrykkoscielny.pl; http://czystaenergia.gnoma.pl/energia-odnawialna/energia-pioruna; http://sajutulade.lv; Adam Hart-Davis/ www.adam-hart-davis.org, (10.03.2017 r.)

             Mapę myśli można tworzyć na dwa sposoby – odręcznie lub komputerowo. Niezależnie od zastosowanej metody, twórca mapy musi zdecydować, jaki temat lub problem chce rozwinąć. Najpierw koncentruje się na podstawowym pytaniu i tematyce mapy[21]. Następnie postępuje zgodnie z instrukcją przedstawioną na ryc.2, której tematem przewodnim jest sposób tworzenia map myśli.

Ryc.2. Mapa myśli dotycząca mindmappingu

Źródło: Buzan T., Gryffiths C. (2016). Mapy myśli dla biznesu, Gliwice: wyd. Helion, str.22.

              Metoda map myśli może być skutecznie stosowana przez uczniów od najmłodszych lat. Mapy myśli rysowane przez dzieci, choć prezentują duży poziom ogólności, to w pełni wpisują się w zasady ich opracowywania i zastosowania. Ekologia jest jednym z wielu tematów przewodnich – celów tworzenia map myśli. Przykładami mogą być m.in. mapa myśli dotycząca umiejętności pszczół (ryc.3) oraz mapa myśli dotycząca ochrony planety Ziemi (ryc.4).

              Autorka niniejszego artykułu prowadzi warsztaty tworzenia map myśli dla dzieci i młodzieży. Mapy myśli opracowane, podczas warsztatów, przez dzieci w wieku od 5-12 lat, podczas warsztatów ekologicznych w ramach Programu Edukacji Ekologicznej Wyższej Szkoły Biznesu w Dąbrowie Górniczej, prezentują zagadnienia segregacji śmieci (ryc.5), recyklingu (ryc.6.) oraz ochrony gatunkowej zwierząt (ryc.7).

Ryc.3. Mapa myśli dotycząca umiejętności pszczół.

Źródło: Tony Buzan, http://www.mindmapart.com  (10.03.2017 r.)

Ryc.4. Mapa myśli dotycząca ochrony planety Ziemi.

Źródło: Kartik Agarval, http://www.mindmapart.com (10.03.2017 r.)

Ryc.5. Mapa myśli dotycząca segregacji śmieci – Autor anonimowy.

Źródło: Materiały własne.

Ryc.6. Mapa myśli dotycząca recyklingu – Autor: Mateusz Witecki, 9 lat.

Źródło: Materiały własne.

Ryc.7. Mapa myśli dotycząca ochrony pandy wielkiej – Autor: Nina Niziórska, 9 lat.

Źródło: Materiały własne.

Wraz z wiekiem naturalna kreatywność spada, natomiast zastosowanie technik kreatywnego myślenia, takich jak mapy myśli, już na etapie szkoły podstawowej, wspomaga wzrost sprawności kreatywnej (ryc.8).

Ryc.8. Wykres prezentujący rozwój kreatywności i wiedzy wraz z wiekiem.

Źródło: https://kierownikprojektu.com/2016/10/10/kreatywne-dzialanie-w-drodze-do-sukcesu/ (31.03.2017r.)

 Uczniowie klas ponadpodstawowych oraz studenci posiadają na tyle dobrze rozwinięte zdolności rysowania i tworzenia schematów, że bez większego wysiłku włączają się w tworzenie map myśli, nawet jeśli tej metody nie znali wcześniej. Opracowywane przez nich mapy dotyczące zagadnień ekologii i ochrony środowiska, stanowią bogate źródło informacji i wiedzy. Przykładami mogą być mapy myśli dotyczące innowacji w ochronie planety Ziemi (ryc.9), zjawiska globalnego ocieplenia (ryc.10) oraz ochrony środowiska (ryc.11, 12, 13).

Ryc.9. Mapa myśli dotycząca innowacji w ochronie planety Ziemi.

Źródło: Aditi Kovid,  http://www.mindmapart.com (10.03.2017 r.)

Ryc.10. Mapa myśli dotycząca zjawiska globalnego ocieplenia.

Źródło: Jane Genovese, http://www.mindmapart.com (10.03.2017 r.)

Ryc.11. Mapa myśli dotycząca ochrony środowiska.

Źródło: Jane Genovese, http://www.mindmapart.com (10.03.2017 r.)

Ryc.12. Mapa myśli dotycząca ochrony środowiska.

Źródło: Priyanka Tiwari, http://www.mindmapart.com (10.03.2017 r.)

Ryc.13. Mapa myśli dotycząca ochrony środowiska.

Źródło: Vaibhav Agarval, http://www.mindmapart.com (10.03.2017 r.)

Technika wymuszonych skojarzeń

Technika wymuszonych skojarzeń to ćwiczenie usprawniające umiejętność twórczego kombinowania i wykorzystywania różnorodnych skojarzeń, zaproponowane przez wybitnych znawców treningu twórczego rozwiązywania problemów – D.Treffingera S. Isaksena i K.Dorvala.[22] Technika uczy, jak rozwiązać problem na pomocą przypadkowych rzeczy, przykładowo, jak za pomocą czasopisma ilustrowanego rozwiązać problem bójek uczniów w czasie dużych przerw w gimnazjum lub jak za pomocą starych płyt gramofonowych, gwoździ i papieru pakowego ograniczyć ilość godzin spędzanych przez dzieci przed telewizorem.[23]      W ramach edukacji ekologicznej na poziomie szkoły gimnazjalnej oraz ponadgimnazjalnej autorka artykułu proponuje zastosowanie do ćwiczenia poniższego formularza przedstawionego w tabeli 2. Po rozdaniu uczestnikom formularzy, zachęcamy ich, aby indywidualnie lub grupowo, postarali się rozwiązać problemy z zakresu ochrony środowiska i ekologii za pomocą przypadkowo wybranych przedmiotów. Po 15-20 minutach aranżujemy prezentację rozwiązań i zwracamy uwagę na sposoby wykorzystania tych samych przedmiotów przez różnych uczestników i łączenia rozwiązań.

Tabela 2. Formularz wymuszonych skojarzeń w edukacji ekologicznej

TECHNIKA WYMUSZONYCH SKOJARZEŃ

 

Użyj poniższych przedmiotów do rozwiązania problemów:

Nadmierne zużycie słodkiej wody

zegar,  plastikowy kubek

 

Nadmierne zużycie energii elektrycznej

szklana butelka, sznurek, lustro

 

Nadmierna produkcja śmieci

 

foliowa torba, plecak, odkurzacz

 

Kłusownictwo na zagrożone gatunki zwierząt

aparat fotograficzny, telefon komórkowy, alarm dźwiękowy

 

Źródło: Opracowanie własne.

Podsumowanie

            Dla każdego tematu związanego z ekologią i ochroną środowiska można zbudować twórczą i wielobarwną mapę myśli, która będzie przedstawiała wiele wymiarów danego pojęcia i umiejscawiała je w licznych kontekstach. Tak przygotowane notatki i materiały dydaktyczne można łatwo rozbudowywać o nowe elementy, które będą przyswajane dużo sprawniej i efektywniej. Zdaniem P. Bąbel i M. Wiśniak, im młodsi uczniowie tym szybciej przyswoją sobie  technikę map myśli. W szkole średniej lub na studiach trzeba przełamać wiele nawyków, które uczniowie już zdążyli wypracować podczas zwykłego, ale wieloletniego notowania. W warunkach lekcyjnych może nie wystarczyć czasu na stworzenie pełnej mapy myśli, ale warto podjąć próbę wykonania wersji uproszczonej tylko z najważniejszymi skojarzeniami z danym zagadnieniem.[24] Rozwijanie twórczej kreatywności i innowacyjności uczniów jest jednym z wyzwań edukacji przyszłości. Autorka dostrzega duży, niewykorzystany potencjał zastosowania takich metod kreatywnych, jak mindmapping oraz technika wymuszonych skojarzeń, w zakresie edukacji ekologicznej.

                       

Bibliografia

  1. Bąbel P., Wiśniak M. (2016). 12 zasad skutecznej edukacji. Czyli jak uczyć, żeby nauczyć, Sopot: GWP.
  2. Buzan T. (2008). Mapy twoich myśli. Mindmapping czyli notowanie interaktywne, Gliwice: wyd. Helion.
  3. Buzan T., Griffiths C. (2016). Mapy myśli dla biznesu, Gliwice: wyd. Helion.
  4. Domka L. (1998). Czy edukacja środowiskowa w Polsce zmierza w kierunku rozwoju zrównoważonego?, w: Dziecko w świecie przyrody i nauki, red. J. Solomon, S. Dylak, Warszawa: WSN.
  5. Petlák E. (2017). Innowacje w nauczaniu szkolnym, Kraków: wyd. Petrus.
  6. Szmidt K.J. (2016). Sesje twórczej pomysłowości dla pedagogów, psychologów i trenerów grupowych, Gliwice: wyd. Helion.
  7. Szmidt K.J. (2013). Trening kreatywności. Podręcznik dla pedagogów, psychologów i trenerów grupowych, Gliwice: wyd. Helion.
  8. Treffinger D.J., Isaksen S.G., Dorval K.B. (1994). Creative Problem Solving: An Overview, w: Problem Finding, Problem Solving and Creativity, red. Runco M.A., New Jersey: wyd. Ablex Publishing Corporation, Norwood.

 




[1] Domka L. (1998). Czy edukacja środowiskowa w Polsce zmierza w kierunku rozwoju zrównoważonego?, w: Dziecko w świecie przyrody i nauki, red. J. Solomon, S. Dylak, Warszawa: WSN, s. 95 - 97.

[2] Kiełczewski D. (1999). Ekologia społeczna, Białystok: WEiŚ, s. 147 – 148.

[3] Górka K., Poskrobko B., Radecki W. (1998). Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i prawne, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, s. 45.

[4] Kulik R. (2004). Dziesięć zasad edukacji ekologicznej, w: Problemy Ekologii, vol.8, nr 3, maj – czerwiec 2004, str.144-148.

[5] Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M. (1997). Psychologia społeczna. Umysł i serce, Warszawa: Zysk i S-ka.

[6] Mielczarek A.W. (2007). Kompetencje nauczycieli do realizacji zadań kształcenia środowiskowego na poziomie nauczania wczesnoszkolnego, w: Problemy Ekologii, vol. 11, nr 5, wrzesień – październik, s.253.

[7] Badania przeprowadzone w 36 losowo wybranych szkołach z terenu powiatu zielonogórskiego, legnickiego i poznańskiego; porównaj w: Mielczarek A.W. (2007), Tamże, s.256.

[8] 72,2% pogadanka, 58,3% gry dydaktyczne, 33,3% obserwacja; porównaj w: Mielczarek A.W. (2007). Tamże, s.260.

[9] Mielczarek A.W. (2007). Tamże, s.260.

[10] Fleszar E.(2007). Rola dydaktyków przedmiotów przyrodniczych w realizacji edukacji ekologiczno-środowiskowej, w: Problemy Ekologii, vol. 11, nr 6, listopad-grudzień 2007, s.327.

[11] Petlák E. (2017). Innowacje w nauczaniu szkolnym, Kraków: wyd. Petrus, s.10-11.

[12] W praktyce mało doceniana przez nauczycieli przedmiotów ścisłych (przyp.aut.)

[13] Dotyczy zarówno słabo uczących się, jak i zdolnych uczniów.

[14] Petlák E. (2017). Tamże, s.12.

[15] Petlák E. (2017). Innowacje w nauczaniu szkolnym, Kraków: wyd. Petrus, s.78-80.

[16] Szmidt K. J. (2016). Sesje twórczej pomysłowości dla pedagogów, psychologów i trenerów grupowych , Gliwice: wyd. Helion, s.261.

[17] Buzan T. (2008). Mapy twoich myśli. Mindmapping czyli notowanie interaktywne, Gliwice: wyd. Helion, s.30-31.

[18] Buzan T. (2008). Mapy twoich myśli. Mindmapping czyli notowanie interaktywne, Gliwice: wyd. Helion, s.32.

[19] Buzan T. (2008). Tamże,s.33-34.

[20] Buzan T., Griffiths C. (2016) Mapy myśli dla biznesu, Gliwice: wyd. Helion, s.7.

[21] Buzan T., Griffiths C. (2016). Mapy myśli dla biznesu, Gliwice: wyd. Helion, str.19.

[22] Treffinger D.J., Isaksen S.G., Dorval K.B. (1994). Creative Problem Solving: An Overview, w: Problem Finding, Problem Solving and Creativity, red. M.A. Runco, wyd. Ablex Publishing Corporation, Norwood, New Jersey.

[23] Szmidt K.J. (2013) Trening kreatywności. Podręcznik dla pedagogów, psychologów i trenerów grupowych, Gliwice: wyd. Helion, s.142.

[24] Bąbel P., Wiśniak M. (2016). 12 zasad skutecznej edukacji. Czyli jak uczyć, żeby nauczyć, Sopot: GWP, s.66.